Wstęp
Starożytny Rzym – cywilizacja rozwijająca się w basenie Morza Śródziemnego i części Europy. Jej kolebką było miasto Rzym leżące w Italii, które w pewnym momencie swoich dziejów rozpoczęło ekspansję, rozszerzając swoje panowanie na znaczne obszary i wchłaniając m.in. kulturę starożytnej Grecji. Cywilizacja rzymska, nazywana też niekiedy grecko-rzymską, razem z pochodzącą z Bliskiego Wschodu religią – chrześcijaństwem, stworzyła podstawy późniejszej cywilizacji europejskiej. Miasto Rzym zaczęło kształtować się w VIII wieku p.n.e., natomiast kres stworzonego przez nie państwa nastąpił formalnie w 1453 roku n.e. (wraz z upadkiem Konstantynopola i tym samym Cesarstwa bizantyńskiego), choć dosyć często jako koniec starożytnego Rzymu przyjmuje się rok 476 n.e., w którym upadło Cesarstwo zachodniorzymskie.
Rzym Królewski
Rzym królewski– okres w dziejach starożytnego Rzymu trwający według tradycji od założenia miasta przez legendarnego Romulusa w 753 p.n.e. do obalenia monarchii i wprowadzenia Republiki przez Lucjusza Juniusza Brutusa w 509 p.n.e.
Większość znanych źródeł literackich dotyczących Rzymu królewskiego to wytwór o wiele późniejszej historiografii senatorskiej i poezji doby cesarstwa (I wiek p.n.e. – I wiek n.e.). Przekaz przez nie prezentowany to pomieszanie legend i faktów historycznych. Wynika z niego, że najstarsza osada powstała w środkowych Włoszech, na wzgórzu palatyńskim), nad rzeką Tyber, w obrębie tzw. Roma quadrata
Republika Rzymska
Republika rzymska – państwo powstałe w starożytnym Rzymie, istniejące w latach 509 p.n.e. – 27 p.n.e., które rozwinęło się z niewielkiego, monarchicznego państwa-miasta Lacjum w środkowej części Półwyspu Apenińskiego do największej potęgi świata antycznego kontrolującej cały basen Morza Śródziemnego, by następnie przekształcić się w cesarstwo rzymskie.
Za początek republiki przyjmuje się upadek króla Tarkwiniusza Pysznego, a za koniec przyjęcie przez Oktawiana tytułu „augustus” (wywyższony przez bogów), choć czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też triumfalne przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad Antoniuszem.
Społeczeństwo w czasach republiki
Społeczeństwo w czasach republiki dzieliło się na dwa stany społeczne:
Patrycjusze - Bogata i uprzywilejowana część społeczeństwa.
Plebejusze- W większości biedna klasa pracująca, stanowili najliczniejszy stan w Rzymie.
W Rzymie żyła także duża ilość niewolników którzy nie posiadali żadnych praw.
Armia
Rzym posiadał swe wojsko od początku istnienia wioski nad Tybrem. Początkowo był to król i jego drużyna oraz mężczyźni z zamieszkujących okolicę trzech „plemion”. Każde z nich było zobowiązane do wystawienia, na wypadek wojny, tysiąca ludzi pod wodzą trybuna (tribunus, dosł. wódz plemienny). Taka 3-tysięczna siła nosiła nazwę legionu (legio, dosł. wojsko) i dzieliła się na 100-osobowe centurie. Patrycjusze i ich synowie tworzyli niewielką (300 ludzi) konnicę. Nazywano ją Ordo Equester, czyli oddział konny.
W latach 104-100 p.n.e. Gajusz Mariusz przeprowadził reformę wojskową, przekształcając dotychczasową armię obywatelską w zawodową. Służba w takiej armii trwała minimum 16 lat. Żołnierz otrzymywał żołd i ekwipunek. Symbolem jednoczącym nowy legion stał się jego znak bojowy – orzeł (aquila). Stopniowo także zaczęły się tworzyć wyborowe oddziały gwardii (w odróżnieniu od armii) tzw. pretorianów (praetorium). Problemem stała się kwestia, co począć z weteranami: jakie źródło utrzymania im zapewnić po długoletniej służbie wojskowej, w czasie której nie mieli innego źródła utrzymania i z reguły nie zakładali rodzin.
Powstanie Imperium
W 91 p.n.e. zbuntowali się italijscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami Mariuszem i Sullą. Ich zawodowe armie walczyły już dla swoich wodzów (i łupów rzecz jasna), a nie dla republiki, jak armia obywatelska. Obaj mordowali bez litości zwolenników konkurenta. Kresu wojnie nie położyła śmierć Mariusza w 86 p.n.e. Pięć lat później zwycięski Sulla został dożywotnim dyktatorem. Próbował on zreformować Senat i przywrócić starożytne cnoty. Jego zamierzenia się nie powiodły. W 79 p.n.e. zrzekł się dyktatury i wkrótce potem zmarł. Kraj jednak pogrążony był w wojnach.
W 60 p.n.e. powstał pierwszy triumwirat: Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Triumwirat przetrwał do śmierci Krassusa pod Karrami w 53 p.n.e. Cezar, który w latach 58-52 p.n.e. podbił Galię, i Pompejusz zostali sami. W 50 p.n.e. Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii (zobacz: Rubikon). Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. W 48 p.n.e. pod Farsalos w Grecji zwyciężył Cezar. Cała władza znalazła się w rękach jednego człowieka.
Upadek Imperium
W III wieku podupadł autorytet cesarzy, wynoszonych na tron i obalanych przez armię (większość władców tego okresu została zamordowana). Napotkali oni coraz większe trudności w rządach nad rozległym Imperium. Dlatego pod koniec III wieku cesarz Dioklecjan wprowadził współrządy czterech cesarzy, jednak system ten przetrwał zaledwie do początków IV stulecia. Trwały – jak się później okazało – podział cesarstwa nastąpił w 395 roku. Odtąd rządziło dwóch cesarzy: jeden panował w zachodniej, a drugi we wschodniej części państwa.